Thực hiện thành công mục tiêu của chủ nghĩa xã hội “Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh” làng nghề truyền thống giữ vai trò hết sức quan trọng. Một mặt góp phần giải quyết thời gian lao động nông nhàn, tạo việc làm tăng thu nhập nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho người lao động. Mặt khác, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, bản sắc văn hóa truyền thống của dân tộc trong giai đoạn chủ động hội nhập quốc tế tận dụng thời cơ và vận hội của xu thế toàn cầu hóa ngày một phổ biến như một quy luật khách quan của thời đại.

Tuy nhiên, trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, trước sự tác động của cơ chế kinh tế thị trường, toàn cầu hóa kinh tế thì việc làng nghề truyền thống đang đứng trước những thời cơ và vận hội, nguy cơ và thách thức trong quá trình tồn tại và phát triển là một tất yếu.

Chính vì thế, việc tìm hiểu về làng nghề truyền thống một mặt giúp chúng ta có nhận thức toàn diện về bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc, việc thực hiện đa dạng sinh kế giải quyết lao động nông nhàn góp phần tăng thu nhập, tăng trưởng kinh tế. Trước hết là cho người lao động ở các làng nghề, góp phần cải thiện đời sống, thực hiện công tác giảm nghèo ở địa phương trong toàn tỉnh.

Bến Tre hình thành trên ba dãy đất cù lao lớn, được thiên nhiên ưu đãi về cảnh quan sông nước hữu tình, vùng đất địa linh nhân kiệt, giàu truyền thống cách mạng “Anh dũng Đồng Khởi, thắng Mỹ, diệt ngụy” rạng ngời bản sắc văn hóa của vùng sông nước, miệt vườn,…Đặc biệt, vùng đất này rất phù hợp với phát triển cây dừa, vì thế mà Bến Tre được gọi là xứ dừa bạt ngàn, bát ngát, mênh mông.

Với đặc điểm trên, các làng nghề, làng nghề truyền thống ngày càng phát triển đa dạng và phong phú với nhiều mặt hàng đảm bảo nhu cầu tiêu dùng của người dân địa phương, một số tỉnh bạn và xuất khẩu sang một số nước trong khu vực.  Hoạt động làng nghề ở Bến Tre từng bước đã khẳng định mình với đà vươn lên của sự phát triển và một số nơi đã hoàn thành các tiêu chí để UBND tỉnh công nhận làng nghề truyền thống, làng nghề truyền thống tiêu biểu

1. Làng nghề và làng nghề truyền thống

Theo Thông tư 116/2006/TT - BNN ngày 18 tháng 12 năm 2006 hướng dẫn thực hiện một số nội dung Nghị định số 66/2006/NĐ - CP ngày 07 tháng 7 năm 2006 về công nhận nghề truyền thống, làng nghề, làng nghề truyền thống gồm:

- Đối với nghề truyền thống, gồm 03 tiêu chí gồm: Nghề đã xuất hiện tại địa phương từ trên 50 năm tính đến thời điểm đề nghị công nhận; nghề tạo ra những sản phẩm mang bản sắc văn hoá dân tộc; nghề gắn với tên tuổi của một hay nhiều nghệ nhân hoặc tên tuổi làng nghề.

- Đối với làng nghề, gồm 03 tiêu chí: Có tối thiểu 30% tổng số hộ trên địa bàn tham gia các hoạt động ngành nghề nông thôn; hoạt động sản xuất kinh doanh ổn định, tối thiểu 2 năm tính đến thời điểm đề nghị công nhận; chấp hành tốt chính sách, pháp luật của nhà nước.

- Đối với làng nghề truyền thống gồm 02 tiêu chuẩn: Làng nghề truyền thống phải đạt tiêu chí làng nghề và có ít nhất một nghề truyền thống theo quy định trên; làng nghề nhưng có ít nhất một nghề truyền thống được công nhận thì cũng được công nhận là làng nghề truyền thống.

Như vậy, với các tiêu chí trên thì các làng nghề nói chung và làng nghề ở Bến Tre nói riêng chủ yếu phát triển ở các vùng nông thôn đồng bằng. Sản phẩm của các làng nghề thường được gắn liền với địa danh, địa phương.

Theo Nghị quyết số 33 Hội nghị lần thứ 9 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về Xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước đã đưa ra quan điểm: Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực phát triển bền vững đất nước.

Trong đó, các làng nghề và làng nghề truyền thống đóng một vai trò vô cùng quan trọng trong việc bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc gắn liền với việc đẩy mạnh sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn bởi vì:

Thứ nhất, làng nghề và làng nghề truyền thống sẽ tạo ra một khối lượng hàng hóa đa dạng phong phú phục vụ cho tiêu dùng và xuất khẩu;

 Thứ hai, phát triển làng nghề và làng nghề truyền thống là biện pháp hữu hiệu để giải quyết việc làm cho người lao động ở nông thôn;

Thứ ba, phát triển làng nghề và làng nghề truyền thống góp phần thúc đẩy gia tăng thu nhập, cải thiện đời sống dân cư ở nông thôn và tăng tích lũy, giảm di dân tự do;

Thứ tư, phát triển làng nghề và làng nghề truyền thống sẽ chuẩn bị đội ngũ lao động có khả năng thích ứng với lĩnh vực công nghiệp và tạo cơ sở vệ tinh cho các doanh nghiệp hiện đại;

Thứ năm, phát triển làng nghề và làng nghề truyền thống góp phần bảo tồn và giữ gìn giá trị văn hóa dân tộc.

2. Tiềm năng phát triển làng nghề ở Bến Tre hiện nay

2.1. Những tiềm năng về làng nghề truyền thống của Bến Tre

Bến Tre là một trong 13 tỉnh, thành thuộc vùng đồng bằng sông Cửu Long, là vùng đất được thiên nhiên ưu đãi, có diện tích trồng dừa lớn nhất cả nước với gần 60 nghìn ha. Trên địa bàn tỉnh Bến Tre, nhiều làng nghề truyền thống đã hình thành từ lâu đời và đang tồn tại, tiếp tục phát triển; đồng thời, xuất hiện thêm khá nhiều làng nghề mới với quy mô, hình thức tổ chức phong phú, đa dạng góp phần chuyển đổi cơ cấu kinh tế và xây dựng nông thôn mới, nhất là giải quyết việc làm cho người dân, đa số sống vùng nông thôn.

- Xét về tiềm năng lao động Bến Tre hiện nay tuy còn hạn chế về trình độ chuyên môn kỹ thuật và kiến thức về thị trường nhưng lực lượng lao động này có những mặt mạnh cơ bản, cơ cấu lao động trẻ chiếm đa số, trình độ văn hoá cấp II trở lên, cần cù, tiếp thu kỹ thuật nhanh và có tinh thần cộng đồng tốt.

- Nguồn nguyên liệu phục vụ cho sản xuất ở các làng nghề luôn có sẵn ở nông thôn, trước hết là sản phẩm từ nông, lâm, ngư nghiệp và các nguyên liệu phi nông nghiệp khác.

- Có nhiều làng nghề truyền thống bước đầu đã thích ứng nhanh với cơ chế thị trường để phát triển và mở rộng sản xuất.

- Việc chủ động hội nhập quốc tế đang mở ra nhiều cơ hội cho Bến Tre phát triển làng nghề đặc biệt là các mặt hàng truyền thống xuất khẩu.

2.2. Các làng nghề truyền thống ở Bến Tre

Bến Tre có 55 làng nghề (26 làng nghề nông nghiệp và 29 làng nghề tiểu thủ công nghiệp). Xét theo tiêu chí để công nhận làng nghề, Bến Tre công nhận 14 làng nghề nông nghiệp, trong đó có 9 làng nghề truyền thống và 17 làng nghề tiểu thủ công nghiệp. Trong đó, có 6 làng nghề được công nhận làng nghề tiêu biểu Việt Nam như: Làng nghề dệt chiếu An Hiệp, làng nghề tiểu thủ công nghiệp Phú Lễ, làng nghề sản xuất bánh phồng Sơn Đốc, làng nghề sản xuất bánh tráng Mỹ Lồng, làng nghề sản xuất kẹo dừa Phường 7, làng nghề cây giống và hoa kiểng Cái Mơn. Bến Tre là một trong những tỉnh ở Nam Bộ còn tồn tại nhiều làng nghề truyền thống nhất trong vùng.

Việc phát triển các làng nghề truyền thống theo hướng phát triển bền vững là một chiến lược mang tính cấp thiết, ở đây ta có thể hiểu “Phát triển bền vững các làng nghề truyền thống là quá trình phát triển nhằm thỏa mãn nhu cầu đa dạng (sản xuất, kinh doanh, bảo tồn) và ngày càng phát triển của thế hệ hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng, hưởng thụ nhu cầu đó của các thế hệ trong tương lai”. Quá trình phát triển bền vững các làng nghề truyền thống về cơ bản dựa trên 3 quan điểm sau:

Phát triển kinh tế làng nghề gắn với bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam hiện nay.

Phát triển bền vững làng nghề truyền thống phải đảm bảo việc giữ gìn và phát huy các giá trị truyền thống văn hóa, phương thức và các công cụ sản xuất, màu sắc, đội ngũ nghệ nhân lành nghề. Tất cả những yếu tố đó tạo nên sự khác biệt, sức hút đối với khách du lịch khi đến tham quan cũng như khi sử dụng các sản phẩm của làng nghề. Giá trị sản phẩm làng nghề bao hàm cả giá trị vật chất và tinh thần, hai yếu tố này không thể tách rời, kết hợp với không gian văn hóa vốn có, làng nghề sẽ tạo nên quá trình phát triển bền vững. Kết hợp yếu tố truyền thống với yếu tố hiện đại là để chúng ta vừa đáp ứng nhu cầu nâng cao chất lượng mẫu mã của sản phẩm, vừa bảo đảm giá trị dân tộc, tính lịch sử. Có thể nói, kết hợp yếu tố truyền thống với yếu tố hiện đại là một đòi hỏi chính đáng và cấp bách để không ngừng nâng cao chất lượng sản phẩm, thúc đẩy mạnh mẽ sự cạnh tranh trên thị trường, tăng thu nhập cho người lao động, góp phần ổn định và phát triển xã hội nói chung.

Phát triển làng nghề gắn với chuyển dịch cơ cấu kinh tế, phù hợp với yêu cầu của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Chuyển dịch cơ cấu kinh tế, thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp và kinh tế nông thôn là một quá trình diễn ra phức tạp, lâu dài nhằm thay đổi cơ cấu kinh tế nông thôn từ đơn ngành sang đa ngành, từ cơ cấu kinh tế nông nghiệp chiếm ưu thế sang phát triển công nghiệp và dịch vụ, nhằm thúc đẩy sự hình thành và phát triển thị trường hàng hóa, vốn, lao động trong nông thôn, góp phần đắc lực vào quá trình biến nước ta thành một nước công nghiệp phát triển.

Phát triển làng nghề gắn với phát triển du lịch.

Du lịch làng nghề góp phần bảo tồn và phát triển làng nghề truyền thống một cách bền vững, bởi lẽ nó không chỉ giúp mở rộng thị trường, tạo ra nhiều cơ hội thuận lợi để thúc đẩy việc phát triển sản xuất mà còn góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống. Mô hình phát triển làng nghề thủ công truyền thống đang trở thành hướng đi mới trong quá trình phát triển du lịch Việt Nam.

Để thực hiện tốt công tác phát triển du lịch tại làng nghề cần: Tập trung quảng bá về làng nghề, sản phẩm làng nghề, cơ sở, hộ sản xuất và các nghệ nhân của làng nghề nằm trong các tuyến du lịch; tổ chức các tuyến du lịch làng nghề kết hợp với các tuyến du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng, du lịch về cội nguồn, du lịch nông nghiệp và các tuyến du lịch khác; xây dựng mới và nâng cấp các tuyến du lịch làng nghề đã có. Qua thời gian, Bến Tre tập trung phát triển làng nghề truyền thống và có vai trò quan trọng trong việc mang lại hiệu quả trong phát triển kinh tế, thực hiện công tác giảm nghèo, ổn định đời sống dân cư đặc biệt đa dạng hóa nghề truyền thống vùng nông thôn Bến Tre.

2.3. Đoàn giảng viên Trường Chính trị Bến Tre nghiên cứu thực tế ở các làng nghề truyền thống của tỉnh

Để hiểu hơn nữa về các làng nghề của tỉnh Đoàn giảng viên hai khoa Lý luận Mác-Lênin, tư tưởng  Hồ Chí Minh và khoa Dân vận Trường Chính trị cùng với đồng chí Trần Trung Dung, Phó Hiệu trưởng nhà trường làm Trưởng đoàn đã đến thăm các làng nghề truyền thống: Làng nghề bó chổi thuộc xã Mỹ An, nghề đúc lu xã Hòa Lợi (Thạnh Phú); nghề sản xuất bánh tráng, sản xuất kiềm kéo Mỹ Lồng (Giồng Trôm); nghề dệt chiếu ở Nhơn Thạnh (Thành phố Bến Tre). Đến nơi đây chúng tôi tận mắt chứng kiến những người thợ, những nghệ nhân với bàn tay khéo léo, tài hoa và khối óc sáng tạo, họ đã làm ra những sản phẩm tinh xảo, mang đậm nét đời sống, văn hoá địa phương.

Từ các xã chúng tôi đi qua đều được công nhận làng nghề tiểu thủ công nghiệp, đây là cơ hội tốt để địa phương hướng đến sự phát triển vững chắc hơn và là niềm vui chung của địa phương khi nghề của mình được mọi người biết đến và lãnh đạo có sự ưu ái, quan tâm.

Tuy nhiên, các lãnh đạo địa phương cũng luôn trăn trở vì hướng mở làng nghề còn tổ chức sản xuất nhỏ lẻ theo hộ gia đình, hoàn toàn thủ công, chưa định hướng được thị trường tiêu thụ, chưa có chiến lược phát triển sản phẩm một cách bền vững và cũng chưa xây dựng được thương hiệu riêng cho sản phẩm,…tạo việc làm cho nhiều lao động nhàn rỗi, góp phần giảm nghèo, phát triển kinh tế tại địa phương.

Kinh tế làng nghề trên địa bàn Bến Tre được duy trì thông qua việc nối truyền của các thế hệ, dựa trên đúc rút kinh nghiệm là chủ yếu. Thêm vào đó, sản phẩm của những làng nghề chưa thể vươn ra thị trường quốc tế. Tính chất khép kín ấy đã kìm hãm sự phát triển của làng nghề trong thời đại công nghệ và hội nhập như hiện nay.

Thực trạng việc sản xuất kinh doanh, việc bảo tồn và phát triển làng nghề vẫn còn nhiều hạn chế như: Thiếu vốn, đầu ra cho sản phẩm dẫn đến tồn đọng hàng hóa, ý chí kinh doanh bị giảm; thiếu cơ hội để tiếp cận với công nghệ hiện đại, thông tin thị trường, các phương tiện quảng bá thương hiệu cho sản phẩm; mẫu mã, bao bì đóng gói sản phẩm chưa mang tính thẩm mỹ cao, chưa tiện dụng trong vận chuyển...

Vì vậy, muốn khôi phục và phát triển bền vững các làng nghề, giữa nhà nước, địa phương, các thành phần kinh tế, người dân và cả du khách cùng chung tay tháo gỡ khó khăn, khắc phục các hạn chế trên. Hướng tới để làng nghề truyền thống của tỉnh ta nói chung, hai làng nghề đoàn tôi đã đến thăm nói riêng theo chúng tôi cần có những giải pháp hữu hiệu, kịp thời nhằm tháo gỡ những khó khăn, bất cập.

3. Giải pháp đối với việc phát triển làng nghề và làng nghề truyền thống

Thứ nhất, thành lập Ban quản lý tại từng địa phương và phân bố các cụm làng nghề hợp lý để quản lý hệ thống các làng nghề phát triển trên cả hai phương diện: Kinh tế và du lịch. Từ đó, có kế hoạch đề nghị hỗ trợ vốn để giúp đỡ các hộ dân, đảm bảo quá trình hoạt động của họ được diễn ra thuận lợi, góp phần xây dựng nông thôn mới.

Thứ hai, xây dựng các tổ hợp tác và hợp tác xã, các mô hình hoạt động đặc trưng cho làng nghề, có hệ thống vệ sinh, xử lý chất thải, hệ thống thu gom rác phù hợp và hiệu quả, bảo vệ tốt môi trường.

Thứ ba, thường xuyên làm công tác tuyên truyền, giáo dục cho người dân tại làng nghề về văn hóa giao tiếp, đạo đức kinh doanh; mở các khóa bồi dưỡng, học tập nâng cao tay nghề cho nghệ nhân, giáo dục cách ứng xử, tiếp xúc giữa dân địa phương với du khách. Không để xảy ra tình trạng chèo kéo, hàng hóa kém chất lượng, chặt chém du khách…

Thứ tư, tạo điều kiện và khuyến khích các hộ nông dân tiếp nhận thông tin thị trường, hướng dẫn họ áp dụng công nghệ mới nhanh và hiệu quả. Chú ý bảo tồn và phát triển những nét văn hóa đặc sắc để nâng cao giá trị truyền thống làng nghề phục vụ khách du lịch.

Thứ năm, chú trọng công tác quảng bá rộng rãi bằng nhiều kênh thông tin, trong các tour du lịch để tiếp cận thị trường. Tham gia các hội chợ, các ngày hội làng nghề, từ đó tập hợp các nghệ nhân trong nghề với các sản phẩm đặc trưng của họ để trao đổi, học tập kinh nghiệm lẫn nhau, nâng cao giá trị sản phẩm nhằm thúc đẩy công tác quảng bá hiệu quả hơn.

Thứ sáu, các Ban Quản lý, các cơ sở sản xuất phối hợp với các công ty lữ hành tuyển chọn, đào tạo hướng dẫn viên tại chỗ. Thỏa thuận thu phí dịch vụ điểm đến nhằm hỗ trợ cho công tác phát triển làng nghề. Ngoài ra, các đơn vị lữ hành cần quan tâm, trao đổi thông tin góp ý từ du khách về chất lượng dịch vụ và sản phẩm hàng hóa tại các làng nghề. Tránh việc các công ty lữ hành ép giá các hộ làm nghề dẫn đến sản phẩm được cung cấp không đạt yêu cầu và hậu quả là du khách có ấn tượng xấu, làm mất niềm tin đến điểm du lịch và làng nghề

Bảy là, mở rộng các điểm tham quan làng nghề nhằm đưa vào hoạt động nhiều tour du lịch để tạo ra các tuyến điểm giúp du khách có điều kiện tìm hiểu về làng nghề, đời sống người dân địa phương.

Như vậy, làng nghề truyền thống không chỉ góp phần phát triển kinh tế, giải quyết việc làm, nâng cao thu nhập mà còn giữ gìn, phát huy các giá trị văn hóa dân tộc. Để các nghề và làng nghề truyền thống thoát khỏi tình trạng khó khăn cần có các chính sách hỗ trợ trong việc quy hoạch, phát triển, đăng ký thương hiệu sản phẩm. Mặt khác, các làng nghề cần phải cải tiến, đổi mới mẫu mã, tạo ra sản phẩm phong phú, đa dạng, chất lượng hơn mới đủ sức cạnh tranh trên thị trường; đồng thời đẩy mạnh quảng bá thương hiệu để tìm kiếm và mở rộng thị trường tiêu thụ, tìm đầu ra ổn định cho các sản phẩm. Có như vậy, các nghề và làng nghề truyền thống mới tồn tại và phát triển ổn định, bền vững trong giai đoạn hiện nay.

Từ thực tế địa phương, để các làng nghề phát triển nhanh chóng, bền vững như ý muốn là điều không dễ thực hiện được ngay, mà chúng ta cần phải chung tay góp sức, trưng cầu rộng rãi các ý kiến để xây dựng lộ trình hợp lý, áp dụng nhiều giải pháp khác nhau trên tinh thần phát triển các làng nghề truyền thống một cách bền vững. Từ đó, góp phần nâng cao thu nhập cho nông dân, phát triển ngành du lịch Bến Tre gắn với xây dựng các xã nông thôn mới, tạo cho Bến Tre trở thành một điểm đến hấp dẫn, không thể thiếu trong chương trình du lịch của du khách trong, ngoài nước./.