Phát biểu tại Hội nghị văn hóa toàn quốc vào ngày 24/11/2021, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã nhấn mạnh: “Đảng ta xác định: Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là sức mạnh nội sinh, động lực quan trọng để phát triển đất nước; xác định phát triển văn hóa đồng bộ, hài hòa với tăng trưởng kinh tế và tiến bộ xã hội là một định hướng căn bản của quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, thể hiện tính ưu việt của chế độ ta” [1]. Thực tiễn đã chứng minh, trong suốt quá trình lãnh đạo cách mạng, lãnh đạo công cuộc xây dựng và phát triển đất nước, Đảng ta luôn coi trọng lãnh đạo xây dựng và phát triển văn hóa, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, bảo vệ Tổ quốc. Giai đoạn hiện nay càng minh định vai trò thiết yếu của văn hóa trong chiến lược phát triển quốc gia. Văn hóa không chỉ thể hiện qua chiều sâu các giá trị tinh thần mà còn trở thành nguồn lực trực tiếp phục vụ quá trình phát triển bền vững của đất nước. Trong bối cảnh tổ chức lại các đơn vị hành chính không đơn thuần là một yêu cầu về cơ cấu bộ máy, mà còn là cơ hội để tạo dựng nền tảng phát triển lâu dài. Cùng với những yếu tố kinh tế - xã hội, việc tái cấu trúc hành chính cũng góp phần mở rộng không gian giao lưu và tiếp biến văn hóa giữa các vùng miền, qua đó làm phong phú thêm bản sắc văn hóa dân tộc.
1. Cơ hội phát triển văn hóa địa phương từ việc sắp xếp, sáp nhập đơn vị hành chính các cấp
Văn hóa địa phương là một thực thể văn hóa được hình thành, tồn tại và phát triển trong một không gian lãnh thổ nhất định, thể hiện qua một tập hợp các đặc trưng văn hóa về cách thức lao động sản xuất; về ăn, mặc, ở, đi lại và phương thức sử dụng chúng; về cách tổ chức xã hội và giao tiếp cộng đồng; về tín ngưỡng, quy tắc, phong tục và lễ hội; về các sinh hoạt văn hóa nghệ thuật; về các sắc thái tâm lý của cư dân. Hay nói chung, nó bao trùm tất cả mọi mặt đời sống vật chất và tinh thần của con người sinh sống không gian lãnh thổ nhất định, từ đó tạo nên những đặc trưng riêng biệt, giúp phân biệt văn hóa của địa phương này với các địa phương khác.
Quá trình sắp xếp, sáp nhập đơn vị hành chính các cấp góp phần tích hợp, giao thoa các giá trị văn hóa đặc thù của các địa phương. Trải dài trên khắp mảnh đất hình chữ S thân thương, địa phương nào cũng đang lưu giữ những giá trị văn hóa đặc sắc riêng biệt. Mỗi dân tộc, mỗi cộng đồng, mỗi vùng miền có truyền thống, phong tục, tập quán, tín ngưỡng…khác nhau. Một trong những tác động của quá trình sáp nhập đơn vị hành chính đến văn hóa là sự hội tụ của nhiều nét văn hóa đặc trưng lâu nay vốn tồn tại riêng biệt ở từng địa phương, nay được tích hợp lại với nhau. Khi các nhóm dân cư khác nhau cùng sinh hoạt trong một địa bàn hành chính mới, đó là cơ hội để những nét văn hóa đặc trưng của từng cộng đồng có dịp tiếp xúc, trao đổi và lan tỏa. Nhờ vậy, các địa phương có thêm cơ hội để giới thiệu những nét đẹp văn hóa đặc trưng của mình đến đông đảo cộng đồng. Người dân không chỉ có cơ hội tìm hiểu lẫn nhau mà còn dần hình thành sự đồng cảm, tôn trọng những khác biệt, từ đó làm phong phú thêm đời sống tinh thần của cộng đồng. Các lễ hội, phong tục và tập quán văn hóa truyền thống có không gian trình diễn rộng rãi hơn, thu hút đông đảo khán giả tham dự và thưởng thức, góp phần tạo nên sức lan tỏa sâu rộng. Đó cũng chính là một động lực thúc đẩy sự phát triển văn hóa. Bởi nếu được định hướng và tổ chức hợp lý, việc tích hợp các giá trị văn hóa sẽ trở thành đòn bẩy để hình thành bản sắc, đồng thời những giá trị văn hóa mới từ quá trình chung sống của người dân lại được sinh ra – hài hòa, đa dạng và giàu tính kế thừa, từ đó tiếp tục làm dày, làm giàu thêm nền văn hóa Việt Nam. Quá trình sáp nhập vì vậy sẽ mở ra nhiều cơ hội mới để phát triển du lịch dựa trên chất liệu văn hóa; nhiều địa phương có thể làm mới thương hiệu du lịch của mình, khi không gian du lịch được tích hợp thêm các giá trị văn hóa mới. Từ đó, góp phần thực hiện mục tiêu phát triển du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, để du lịch văn hóa đóng góp tích cực vào tăng trưởng kinh tế thông qua việc sản xuất ngày càng nhiều sản phẩm, dịch vụ văn hóa đa dạng, chất lượng cao, đáp ứng nhu cầu sáng tạo, hưởng thụ, tiêu dùng văn hóa của người dân trong nước và xuất khẩu. Cụ thể mục tiêu chủ yếu đến năm 2020, ngành Du lịch văn hóa chiếm 10-15% trong tổng số khoảng 18.000-19.000 triệu USD doanh thu từ khách du lịch; đến năm 2030, ngành Du lịch văn hóa chiếm 15-20% trong tổng số khoảng 40.000 triệu USD doanh thu từ khách du lịch [2].
Ngoài ra, khi sắp xếp, sáp nhập đơn vị hành chính, nguồn lực được tập trung hiệu quả hơn, góp phần phát huy hiệu quả trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa. Trong bối cảnh các đơn vị hành chính được sắp xếp lại, nhiều di sản văn hóa do thiếu điều kiện phục hồi hoặc phát triển nay có thể được quan tâm đầu tư, từ đó trở thành những điểm nhấn văn hóa mới. Việc hợp nhất các đơn vị hành chính mở ra cơ hội tái cấu trúc và sử dụng hiệu quả hơn các nguồn lực vốn trước đây còn bị phân tán và manh mún. Thay vì duy trì nhiều thiết chế văn hóa như trung tâm văn hóa, nhà văn hóa còn nhỏ lẻ và gặp khó khăn về kinh phí, giờ đây có thể hình thành các không gian văn hóa quy mô lớn, được đầu tư bài bản, có sức lan tỏa rộng hơn. Đây không chỉ là nơi quy tụ các hoạt động biểu diễn, triển lãm hay sinh hoạt cộng đồng, mà còn là môi trường thuận lợi để nghệ sĩ phát huy sáng tạo và người dân tiếp cận các sản phẩm văn hóa chất lượng. Đồng thời là đòn bẩy thúc đẩy sự phát triển của các ngành công nghiệp văn hóa – lĩnh vực đang trở thành trụ cột quan trọng trong nền kinh tế sáng tạo của thế kỷ 21.
Bên cạnh đó, quá trình sắp xếp, sáp nhập các đơn vị hành chính là cơ hội để khơi dậy và củng cố tinh thần đoàn kết giữa các cộng đồng cư dân. Khi các vùng đất với lịch sử, văn hóa và truyền thống riêng biệt cùng hội tụ trong một đơn vị mới, sự đa dạng ấy sẽ trở thành nền tảng quý giá để hình thành một bản sắc văn hóa chung – nơi mà mọi người cùng chia sẻ giá trị, đồng thuận về tinh thần và gắn bó trong cuộc sống. Chính trong sự tiếp xúc giữa các nền văn hóa địa phương ấy, con người buộc phải học cách tôn trọng sự khác biệt, nhìn nhận giá trị của nhau và cùng xây dựng một không gian sống chung hài hòa. Những lễ hội, phong tục, tập quán vốn chỉ diễn ra trong phạm vi một xã hay một làng nhỏ, giờ đây có thể lan rộng và trở thành di sản tinh thần chung của cộng đồng mới. Qua đó, sự đa dạng không bị hòa tan, mà được lan tỏa và gắn kết bởi một tinh thần chung: Cùng phát triển, cùng giữ gìn những gì tốt đẹp nhất.
Việc sống và làm việc trong một đơn vị hành chính mới cũng đòi hỏi các cộng đồng phải mở lòng hơn, hợp tác nhiều hơn và học cách xử lý những khác biệt một cách tích cực. Chính trong quá trình ấy, tinh thần “thống nhất trong đa dạng” được hình thành và nuôi dưỡng – mỗi người không đánh mất cội nguồn của mình, nhưng đồng thời cũng trở thành một phần của một tập thể rộng lớn hơn, mạnh mẽ hơn. Đây là cơ hội để các địa phương kế thừa những giá trị văn hóa vốn có, đồng thời khuyến khích sự sáng tạo, tiếp thu những yếu tố mới, phù hợp với thời đại nhằm góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam “tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”. Một bản sắc văn hóa địa phương “đa thanh nhưng hài hòa” có thể được hình thành – nơi sự khác biệt trở thành chất liệu để cộng đồng phát triển bền vững trên nền tảng thống nhất và tôn trọng lẫn nhau. Nhiều hoạt động văn hóa sẽ được tổ chức quy mô hơn, góp phần khơi dậy tinh thần đoàn kết và gắn bó giữa người dân các vùng.
Quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về việc sắp xếp, sáp nhập đơn vị hành chính các cấp đã được thể hiện rõ trong các nghị quyết và kết luận quan trọng. Cụ thể, tại Nghị quyết số 37-NQ/TW ngày 24/12/2018, Bộ Chính trị đã nhấn mạnh “việc sắp xếp các đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã phải căn cứ theo các tiêu chuẩn về diện tích tự nhiên, quy mô dân số; đồng thời phải chú trọng cân nhắc kỹ các yếu tố đặc thù về lịch sử, truyền thống, văn hóa, dân tộc, tôn giáo, tín ngưỡng, phong tục, tập quán, điều kiện địa lý - tự nhiên, cộng đồng dân cư và yêu cầu bảo đảm quốc phòng, an ninh chính trị, trật tự xã hội”. Đồng thời, tại Kết luận số 127-KL/TW ngày 28/2/2025, Bộ Chính trị đã chỉ đạo nghiên cứu, đề xuất tiếp tục sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị, trong đó có việc sáp nhập một số đơn vị hành chính cấp tỉnh và cấp xã, nhằm thực hiện mô hình địa phương hai cấp bảo đảm tinh gọn, hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả. Những quan điểm này khẳng định rằng việc sắp xếp, sáp nhập đơn vị hành chính không chỉ nhằm mục tiêu nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước, mà còn phải bảo đảm sự đồng thuận, đoàn kết và phát huy giá trị văn hóa của các cộng đồng dân cư. Việc kết hợp giữa sự đa dạng văn hóa và tinh thần đoàn kết sẽ tạo ra một môi trường phát triển bền vững, nơi mà mỗi cá nhân và cộng đồng đều được tôn trọng và gắn bó.
2. Thách thức cần vượt qua trong bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa địa phương từ việc sắp xếp, sáp nhập đơn vị hành chính các cấp
Quá trình sắp xếp, sáp nhập đơn vị hành chính các cấp tạo cơ hội giao thoa văn hóa giữa các địa phương, tuy nhiên một trong những khó khăn đáng lưu ý là việc xây dựng bản sắc văn hóa chung cũng gặp không ít khó khăn. Sau khi sáp nhập các đơn vị hành chính, một trong những vấn đề phức tạp nhất là làm sao xây dựng được một bản sắc văn hóa chung mà vẫn tôn trọng và bảo tồn nguyên vẹn sự đa dạng văn hóa của từng vùng. Việc này không đơn thuần là gộp các giá trị văn hóa lại với nhau, mà đòi hỏi quá trình chắt lọc, hài hòa và đồng thuận từ nhiều phía. Mỗi địa phương đều có lịch sử hình thành, phát triển cũng như những phong tục, tập quán, cách ứng xử, tín ngưỡng tôn giáo riêng đã hình thành qua nhiều thế hệ. Chính vì vậy, xây dựng bản sắc văn hóa chung không thể là việc làm vội vã, mà cần một quá trình lắng nghe, điều phối và sáng tạo – để những nét riêng không bị đánh mất, và những giá trị chung được hình thành một cách tự nhiên, từ sự đồng thuận của chính cộng đồng đã sáng tạo và gìn giữ văn hóa.
Đồng thời, việc sắp xếp, sáp nhập đơn vị hành chính cần có những bước chuẩn bị kỹ lưỡng, nhằm bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa đặc thù của từng địa phương, làm sao có thể gìn giữ, lưu truyền nguyên vẹn sự đa dạng văn hóa. Trong quá trình phát triển và hội nhập, việc mai một hoặc mất đi một số nét văn hóa đặc sắc của từng vùng sau sáp nhập là điều khó tránh khỏi. Mặt trái của sự giao thoa văn hóa có thể dẫn đến nguy cơ những giá trị riêng bị lấn át hoặc phai mờ theo thời gian. Đặc biệt đối với các giá trị chưa được khảo sát, nhận diện, chưa được kiểm kê đưa vào danh mục kiểm kê di sản văn hóa của các tỉnh, thành phố theo Luật Di sản văn hóa. Hay hiện nay, thực trạng mai một di sản tư liệu đang diễn ra ngày càng nghiêm trọng. Các di sản tư liệu vốn rất mong manh và dễ bị tổn thương, hiện đang bị phân tán trong các bộ sưu tập của cá nhân, tổ chức, cũng như tồn tại rải rác trong các câu chuyện truyền miệng từ các nhân chứng lịch sử mà chưa được lưu trữ một cách bài bản, khoa học. Sau các đợt sáp nhập hành chính hoặc thay đổi cơ cấu tổ chức, nhiều tư liệu ngày càng bị thất lạc dẫn đến nguy cơ biến mất vĩnh viễn khỏi ký ức cộng đồng. Trong khi đó, di sản tư liệu là nguồn tài nguyên quý báu giúp nghiên cứu lịch sử, văn hóa, khoa học và giáo dục. Việc để mai một những tài liệu quý giá này cũng đồng nghĩa với việc mất đi một phần ký ức tập thể, làm đứt gãy mạch nối giữa quá khứ và hiện tại.
3. Gợi ý một vài giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa địa phương trong sắp xếp, sáp nhập đơn vị hành chính các cấp
Một là, có chính sách bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa đặc trưng vùng miền. Cần có kế hoạch để bảo tồn các giá trị văn hóa, đặc biệt là văn hóa phi vật thể như lễ hội truyền thống, phong tục tập quán và các đặc trưng ngôn ngữ của các cộng đồng dân cư. Chính sách này cần đặc biệt chú trọng vào các địa phương có cộng đồng dân tộc thiểu số, nơi có sự khác biệt về phong tục và ngôn ngữ, nhằm bảo vệ và phát huy những giá trị văn hóa lâu đời của họ. Các lễ hội văn hóa truyền thống cần được duy trì và phát triển qua các hoạt động giao lưu giữa các cộng đồng, qua đó không chỉ bảo tồn mà còn nâng cao sự hiểu biết, hòa nhập giữa các dân tộc. Chính sách phải đảm bảo rằng mỗi di sản văn hóa, dù nằm ở một xã cũ hay một làng nhỏ, đều được ghi nhận và bảo vệ, để không một giá trị nào bị rơi vào quên lãng.
Hai là, tổ chức các hoạt động giao lưu văn hóa giữa các cộng đồng sau khi sáp nhập. Việc tổ chức thường xuyên các hoạt động giao lưu như hội thi văn hóa, hội diễn nghệ thuật hay lễ hội truyền thống không chỉ tạo điều kiện để các cộng đồng tìm hiểu lẫn nhau, mà còn là dịp để giới thiệu các giá trị văn hóa đặc sắc riêng. Qua đó, tình cảm gắn kết giữa các cộng đồng được củng cố, đồng thời giúp người dân dễ dàng thích nghi và hòa nhập trong môi trường sống mới. Nhờ sự giao thoa và tiếp xúc thường xuyên, các cộng đồng có thể học hỏi lẫn nhau, góp phần hình thành nên một bản sắc văn hóa chung – phong phú, đa dạng nhưng vẫn gìn giữ được những giá trị truyền thống cốt lõi.
Đồng thời, thường xuyên tổ chức đối thoại văn hóa, hội thảo giữa các cộng đồng để tạo sự thấu hiểu. Các buổi đối thoại văn hóa nên được tổ chức dưới nhiều hình thức linh hoạt như: Tọa đàm; các cuộc gặp gỡ, trao đổi giữa đại diện các cộng đồng dân cư; hay hội thảo chuyên đề do chính quyền chủ trì với sự tham gia của lực lượng nghiên cứu văn hóa và người dân. Qua những hoạt động này, mỗi bên có cơ hội trình bày nét riêng của mình, đồng thời lắng nghe, thấu hiểu và trân trọng sự đa dạng văn hóa của các cộng đồng khác. Đây không chỉ là bước đệm để hình thành sự hòa hợp trong đời sống văn hóa – xã hội sau sáp nhập, mà còn là nền tảng để xây dựng một bản sắc văn hóa mới mang tính dung hòa, đa chiều, nhưng vẫn giữ được chiều sâu lịch sử – truyền thống của từng vùng.
Ba là, lồng ghép giáo dục văn hóa vào hệ thống trường học. Các trường học, đặc biệt là ở những vùng sáp nhập – nơi hội tụ nhiều cộng đồng dân cư với nền tảng văn hóa khác nhau – có thể và nên đóng vai trò trung tâm trong việc hình thành và phát triển nhận thức về sự đa dạng văn hóa cho thế hệ trẻ. Các môn học về văn hóa, lịch sử và phong tục tập quán của các vùng miền cần được đưa vào chương trình giảng dạy, không chỉ giúp học sinh hiểu biết về các giá trị văn hóa khác nhau mà còn giúp các em phát triển tinh thần tôn trọng, bảo vệ và phát huy những nét đẹp văn hóa riêng biệt. Hơn nữa, các hoạt động ngoại khóa như tham quan thực tế, trải nghiệm lễ hội truyền thống hay tham quan các di sản văn hóa cần được tổ chức thường xuyên nhằm mở rộng hiểu biết và nuôi dưỡng tình yêu văn hóa cho học sinh. Thông qua những chuyến đi thực tế đến các làng nghề, di tích lịch sử - văn hóa hay các địa điểm mang đậm bản sắc văn hóa vùng miền, học sinh không chỉ được học hỏi từ thực tiễn mà còn phát triển sự gắn bó với văn hóa dân tộc. Những trải nghiệm này giúp các em cảm nhận được sự phong phú, đa dạng của văn hóa Việt Nam và từ đó hình thành tư duy cởi mở, biết trân trọng giá trị truyền thống cũng như sự khác biệt giữa các vùng miền. Đây cũng là cơ hội để học sinh rèn luyện kỹ năng giao tiếp, làm việc nhóm và hình thành ý thức giữ gìn bản sắc văn hóa trong thời đại hội nhập.
Bốn là, xây dựng và phát triển hệ thống truyền thông về văn hóa. Để nâng cao nhận thức cộng đồng về sự quan trọng của việc phát triển và giao thoa văn hóa, cần xây dựng hệ thống truyền thông hiệu quả. Các phương tiện truyền thông như đài phát thanh, truyền hình, báo chí và cổng thông tin điện tử của địa phương có thể dành một phần không gian lớn để giới thiệu các giá trị văn hóa của các cộng đồng dân cư trong khu vực sáp nhập. Những chương trình truyền hình, bài viết, phóng sự có thể giúp người dân hiểu rõ hơn về các lễ hội, phong tục tập quán, hoặc các di sản văn hóa đặc sắc của các địa phương. Bên cạnh đó, phát huy vai trò của các nghệ nhân dân gian, già làng, chức sắc tôn giáo trong việc bảo tồn và truyền dạy văn hóa địa phương. Họ có thể đóng vai trò cầu nối trong việc giáo dục và chia sẻ kiến thức văn hóa giữa các thế hệ.
Năm là, xây dựng các chương trình lưu giữ, số hóa di sản văn hóa. Một trong những giải pháp quan trọng nhằm bảo vệ bản sắc văn hóa trong bối cảnh sáp nhập đơn vị hành chính là xây dựng các chương trình bảo tồn và chuyển hóa di sản văn hóa sang dạng số hóa. Điều này không chỉ giúp lưu giữ lâu dài những giá trị văn hóa truyền thống mà còn tạo điều kiện để các thế hệ sau dễ dàng tiếp cận và hiểu biết về cội nguồn văn hóa của địa phương. Cụ thể, các hoạt động như ghi âm, ghi hình lễ hội dân gian, phong tục tập quán, làn điệu dân ca, tri thức dân gian, sau đó được số hóa và lưu trữ trên các nền tảng số, có thể giúp bảo tồn những nét văn hóa dễ bị mai một trong quá trình sáp nhập. Việc số hóa này cũng mở ra cơ hội để quảng bá văn hóa địa phương tới cộng đồng rộng lớn hơn thông qua các website, thư viện điện tử hoặc mạng xã hội. Đây không chỉ là biện pháp kỹ thuật mà còn là một cách tiếp cận mới, giúp gắn kết quá khứ với hiện tại, đồng thời giữ cho văn hóa sống động trong đời sống cộng đồng dù cơ cấu hành chính có thay đổi.
Tóm lại, mọi sự thay đổi đều mang đến cơ hội lẫn thách thức, nhưng nếu biết tận dụng, biết đặt văn hóa vào trung tâm của sự phát triển, thì sáp nhập không chỉ là bài toán hành chính, mà còn là cơ hội để phát triển văn hóa vững mạnh hơn, nơi ký ức và sáng tạo cùng song hành, nơi di sản không chỉ được bảo tồn mà còn tiếp tục viết nên những trang mới rực rỡ hơn. Việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa địa phương trong quá trình sáp nhập đơn vị hành chính không phải là nhiệm vụ đơn giản, nhưng với các giải pháp đồng bộ sẽ tạo ra một môi trường văn hóa đa dạng, phong phú hơn, đồng thời thúc đẩy sự phát triển bền vững của địa phương sau sáp nhập.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương khóa VIII, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1998.
2. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Hội nghị lần thứ chín Ban Chấp hành Trung ương khóa XI, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2014.
3. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập I, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021.
4. Nguyễn Phú Trọng, Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2022.
Uông Thị Cẩm Vân
Xây dựng nông thôn mới
