Văn hóa ứng xử, một bộ phận cốt lõi của văn hóa, đóng vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh hành vi con người trong các mối quan hệ với người khác, với công việc, với thiên nhiên và với chính bản thân. Nó phản ánh vẻ đẹp tâm hồn, cốt cách, đạo đức và nhân cách của mỗi cá nhân. Trong bài phát biểu tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc (24/11/2021), Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng nhấn mạnh: “Khi đã nói đến văn hóa là nói đến những gì là tinh hoa, tinh túy nhất, được chưng cất, kết tinh, hun đúc thành những giá trị tốt đẹp, cao thượng, đặc sắc nhất, rất nhân văn, nhân ái, nhân nghĩa, nhân tình, tiến bộ”. Đất nước ta đang đẩy mạnh công cuộc đổi mới và hội nhập quốc tế, sẵn sàng bước vào kỷ nguyên phát triển mới - kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, việc xây dựng văn hóa ứng xử theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh trở thành nhiệm vụ cấp thiết. Việc này không chỉ là cách để kiến tạo môi trường văn hóa lành mạnh, văn minh mà còn thúc đẩy phát triển toàn diện của con người Việt Nam, góp phần xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Bài viết này sẽ làm rõ khái niệm văn hóa ứng xử, phân tích phong cách ứng xử Hồ Chí Minh, đánh giá thực trạng và đề xuất các giải pháp cụ thể để triển khai hiệu quả tại các cơ quan, đơn vị.
Văn hóa ứng xử Hồ Chí Minh
Văn hóa ứng xử là hệ thống các chuẩn mực, khuôn mẫu ứng xử giữa con người với các đối tượng khác nhau, thể hiện qua ngôn ngữ, hành vi, nếp sống và tâm sinh lý. Nó được hình thành, tiêu chuẩn hóa trong quá trình phát triển xã hội, mang đặc trưng và bản sắc văn hóa của một dân tộc, quốc gia. Văn hóa ứng xử không chỉ phản ánh giá trị đạo đức mà còn là cầu nối xây dựng các mối quan hệ hài hòa, thúc đẩy sự phát triển bền vững.
Trong Văn kiện Đại hội XIII, Đảng ta nhấn mạnh: “Phát triển con người toàn diện và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc để văn hóa thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc”. Văn hóa ứng xử đóng vai trò then chốt trong việc hiện thực hóa mục tiêu này, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập quốc tế, khi các giá trị truyền thống cần được dung hợp với tinh hoa hiện đại.
Hồ Chí Minh không chỉ là nhà cách mạng lỗi lạc mà còn là một nhà văn hóa chính trị với phong cách ứng xử giàu tính nhân văn. Văn hóa ứng xử Hồ Chí Minh là sự kết tinh của trí tuệ, đạo đức, tâm hồn vị tha, kế thừa truyền thống tốt đẹp của dân tộc và tiếp thu tinh hoa văn hóa thế giới. Năm 1923, lần đầu tiên được tiếp chuyện chiến sĩ quốc tế cộng sản Nguyễn Ái Quốc, nhà báo Liên Xô Ôxíp Manđenxtam đã nhận xét về Người: “Từ Nguyễn Ái Quốc đã tỏa ra một thứ văn hóa, không phải văn hóa châu Âu, mà có lẽ là nền văn hóa tương lai”[1]. Hồ Chí Minh là “nhà lãnh đạo chân chính”, được kính trọng không chỉ bởi nhân dân Việt Nam mà còn bởi cả những đối thủ, nhờ phong cách ứng xử khiêm nhường, chân thành và đại lượng. Văn hoá ứng xử Hồ Chí Minh đặc biệt thể hiện rõ trong phong cách ứng xử Người. Đó là sự kết hợp hài hòa giữa lý trí và tình cảm, truyền thống và hiện đại, mang đậm tính văn hóa và nhân văn. Với những đặc điểm nổi bật:
Thứ nhất, khiêm nhường, lịch lãm, linh hoạt. Hồ Chí Minh luôn thể hiện sự khiêm tốn, không đặt mình cao hơn người khác, dù ở cương vị lãnh đạo cao nhất. Người từng từ chối ngồi ghế danh dự tại một sự kiện ở Ấn Độ, nói: “Tôi không muốn khác biệt với mọi người trong cuộc gặp mặt vui vẻ và thân tình này” [2]. Sự khiêm nhường của Người chinh phục trái tim nhân dân và bạn bè quốc tế không bằng lý luận cao siêu mà bằng lối sống giản dị, chân tình.
Trong giao tiếp với đối thủ, Hồ Chí Minh thể hiện phong cách lịch lãm, đĩnh đạc, và chủ động. Người am hiểu “Ngũ tri” (biết mình, biết người, biết thời thế, biết dừng, biết biến), giúp vượt qua mọi cạm bẫy và giành thắng lợi trong các cuộc đấu trí. Sự linh hoạt, biến hóa trong ứng xử giúp Người tạo nên bầu không khí thân thiện, xóa bỏ khoảng cách giữa lãnh tụ và quần chúng.
Thứ hai, chân tình, nồng hậu, yêu thương con người. Hồ Chí Minh ứng xử với sự chân thành, bình dị, và cởi mở, tạo cảm giác gần gũi cho mọi người. Người từng tiếp khách quốc tế ngay bên ao cá, trên sàn gỗ ngôi nhà đơn sơ, xóa bỏ mọi nghi thức cứng nhắc. Tình yêu thương con người được thể hiện qua sự quan tâm đến đời sống vật chất và tinh thần của người dân, từ cụ già, trẻ nhỏ, đến dân công, chiến sĩ. Trong 15 năm (1955-1969), Người đã thực hiện 923 chuyến đi cơ sở, gặp gỡ nông dân, công nhân, học sinh, và bệnh nhân, lắng nghe tâm tư và động viên kịp thời [3].
Thứ ba, khoan dung, đại lượng. Khoan dung là phẩm chất đạo đức nổi bật trong ứng xử của Hồ Chí Minh, thể hiện qua sự tha thứ, thừa nhận, và tôn trọng sự khác biệt. Người không chỉ khoan dung với đồng bào, đồng chí mà còn với cả đối thủ, miễn là họ hướng thiện. Sự khoan dung này không phải là sự ban ơn bề trên mà là sự đồng cảm giữa con người, góp phần bảo tồn giá trị văn hóa và ngăn chặn xung đột.
Thứ tư, nụ cười - nét ứng xử đặc sắc. Nụ cười của Hồ Chí Minh là biểu tượng của lòng lạc quan, yêu đời, và trí tuệ. Tiếng cười của Người không chỉ xua tan căng thẳng mà còn là cách uốn nắn nhẹ nhàng những thói xấu, khơi dậy niềm tin và cảm hứng trong cộng đồng. Nụ cười ấy đã trở thành nét đặc trưng, làm nên sức hút và khả năng chinh phục lòng người.
Giá trị, ý nghĩa của xây dựng văn hóa ứng xử Hồ Chí Minh trong kỷ nguyên phát triển mới
Văn hóa ứng xử Hồ Chí Minh là sự kết hợp giữa giáo dục bằng lời (thuyết phục, tuyên truyền) và giáo dục bằng hành động (nêu gương, thực hành). Nó xuất phát từ lòng chân thành, khiêm tốn và nhân ái, tạo nên sức mạnh bền bỉ giúp con người vượt qua khó khăn, giữ vững niềm tin, và hoàn thiện nhân cách. Những giá trị cốt lõi đó là:
Tinh thần tự học, tự rèn luyện: Văn hóa ứng xử Hồ Chí Minh khuyến khích mỗi cá nhân tự trau dồi học vấn, rèn luyện đạo đức và hướng thiện để đạt đến sự trưởng thành văn hóa. Trong kỷ nguyên phát triển mới, tinh thần này, đặc biệt là “học tập suốt đời” là một trong những giải pháp quan trọng để phát triển bản thân, mọi người không ngừng tự nâng cao năng lực trí tuệ và khả năng làm việc, thích ứng với sự biến đổi nhanh chóng hiện nay.
Sức mạnh của sự gương mẫu: Phong cách của Người là tấm gương sáng về đạo đức, tinh thần sáng tạo, dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm, thúc đẩy cán bộ, đảng viên và Nhân dân noi theo, tạo động lực cho sự nghiệp cách mạng. Trong bối cảnh tình hình mới, “Nói đi đôi với làm”, “Dám nghĩ, dám nói, dám làm, dám chịu trách nhiệm, dám đổi mới sáng tạo, dám đương đầu với khó khăn, thử thách và dám hành động vì lợi ích chung” là một tiêu chí hết sức quan trọng đối với cán bộ, đảng viên.
Khối đại đoàn kết toàn dân: Văn hóa ứng xử Hồ Chí Minh xây dựng sự đoàn kết, bình đẳng, tin cậy giữa các cá nhân, cộng đồng và dân tộc.
Xây dựng văn hóa ứng xử Hồ Chí Minh trong kỷ nguyên phát triển mới có ý nghĩa đặc biệt. Trước hết, kiến tạo môi trường làm việc văn minh, đoàn kết và hiệu quả tại các cơ quan, đơn vị. Thứ hai, góp phần phát triển con người toàn diện, bồi dưỡng đạo đức, nhân cách và trách nhiệm công dân, đặc biệt trong đội ngũ cán bộ, đảng viên. Thứ ba, thúc đẩy hội nhập quốc tế, văn hóa ứng xử văn minh là yếu tố quyết định thành công trong ngoại giao và giao lưu văn hóa, nâng cao uy tín quốc gia. Thứ tư, góp phần bảo vệ giá trị truyền thống, giữ gìn bản sắc dân tộc trước tác động của toàn cầu hóa, đồng thời tiếp thu tinh hoa văn hóa hiện đại.
Thực trạng văn hóa ứng xử tại các cơ quan, đơn vị
Quán triệt và thực hiện nghiêm các chủ trương của Đảng, như Nghị quyết số 33-NQ/TW (2014) về xây dựng và phát triển văn hóa, Quyết định số 1847/QĐ-TTg (2018) về Đề án Văn hóa công vụ, và các nghị quyết của Đại hội XIII, Nghị quyết số 05-NQ/TU của Tỉnh uỷ và Chỉ thị số 19-CT/TU của Ban Thường vụ Tỉnh uỷ, việc xây dựng văn hóa ứng xử tại các cơ quan, đơn vị trên địa bàn tỉnh Bến Tre đạt nhiều kết quả tích cực. Các cơ quan, đơn vị đã tích cực triển khai học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh, đưa văn hóa ứng xử thành tiêu chí thi đua. Đa số cán bộ, công chức, viên chức giữ vững phẩm chất đạo đức, gương mẫu, đoàn kết, và tuân thủ quy định công vụ. Các hệ giá trị: Sáng tạo, Trung thực, Bản lĩnh, Tự trọng, Trách nhiệm, Hợp tác tiếp tục được vận động thực hiện gắn với nhiệm vụ chuyên môn trong cơ quan, đơn vị,... Từ đó, thực hiện thường xuyên, có hiệu quả phong trào thi đua yêu nước, thi đua “Đồng Khởi mới”, thi đua thực hiện văn hóa công sở, thi đua “Lao động giỏi, lao động sáng tạo”, “Giỏi việc nước, đảm việc nhà”, “Tham mưu giỏi, phục vụ tốt”, “Xây dựng cơ quan văn hóa, ngày làm việc 8 giờ có chất lượng, hiệu quả”, Cuộc vận động “Cán bộ, công chức, viên chức nói không với tiêu cực” và xây dựng cán bộ công chức “Trung thành - Trách nhiệm - Liêm chính - Sáng tạo”,… góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả công việc, hoàn thành xuất sắc kế hoạch công tác hàng năm của cơ quan, đơn vị. Điều này tạo chuyển biến mạnh mẽ trong nhận thức và hành động của hệ thống chính trị, lan toả đến các doanh nghiệp.
Trong các cơ quan hành chính nhà nước, đơn vị sự nghiệp công lập và ngoài công lập: Quan tâm đến nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, hiệu quả hoạt động, cải tiến quản lý áp dụng vào thực tiễn, đẩy mạnh thực hiện cải cách hành chính, phát triển khoa học và công nghệ, ứng dụng công nghệ thông tin trong các lĩnh vực hoạt động, cải tiến quản lý và áp dụng vào thực tiễn; tổ chức và tạo điều kiện cho CB, CC, VC được học tập, rèn luyện (cử tham gia các lớp đào tạo ngắn hạn, dài hạn), các lớp Trung cấp, cao cấp chính trị, kỹ năng quản lý, tạo điều kiện về thời gian cho cán bộ, công chức, viên chức tham gia học tập nâng cao trình độ, chuyên môn.
Trong lực lượng vũ trang: Cán bộ, chiến sĩ lực lượng vũ trang luôn đề cao giá trị Bản lĩnh, Tự cường, tự trọng, trách nhiệm đảm bảo là lực lượng nồng cốt, xung kích trong bảo vệ cuộc sống bình yên cho nhân dân.
Trong môi trường giáo dục: Chủ động trao đổi thông tin với gia đình, tăng cường tinh thần trách nhiệm, ý thức đấu tranh đẩy lùi bạo lực học đường.
Trong lĩnh vực sản xuất kinh doanh: Tuyên truyền giữ gìn uy tín trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, bảo đảm các biện pháp bảo vệ môi trường; bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng, bảo đảm an toàn lao động; kiểm tra, giám sát vừa tuyên truyền, giáo dục đề cao đạo đức trong sản xuất, kinh doanh không vì lợi nhuận mà bất chấp vi phạm pháp luật, làm mất cân đối sản xuất và tiêu thụ sản phẩm; ảnh hưởng sức khỏe, môi trường, an ninh lương thực, an ninh quốc gia, an toàn xã hội,…
Tuy nhiên, vẫn còn một bộ phận cán bộ, đảng viên thực hành văn hoá ứng xử chưa thật sự đi vào chiều sâu. Vẫn còn tồn tại những biểu hiện thiếu tôn trọng đồng nghiệp, ý thức trách nhiệm kém, hoặc ứng xử thiếu lịch sự, đùn đẩy trách nhiệm. Tâm lý làm việc cho xong, thiếu nhiệt tình, chủ quan, kiêu ngạo vẫn tồn tại ở một số cá nhân. Nhận thức và thực hành văn hóa ứng xử văn minh tại công sở chưa đồng bộ, một số trường hợp chưa thực hiện nghiêm các quy định về chuẩn mực đạo đức cơ quan, đạo đức công vụ. Những hạn chế này không chỉ làm giảm hiệu quả công việc mà còn ảnh hưởng đến hình ảnh của cơ quan, đơn vị và niềm tin của Nhân dân.
Giải pháp xây dựng văn hóa ứng xử theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh
Để xây dựng và phát huy giá trị văn hóa ứng xử Hồ Chí Minh, cần triển khai đồng bộ các giải pháp sau:
Thứ nhất, tập trung nâng cao nhận thức cho cán bộ, đảng viên. Tăng cường giáo dục chính trị tư tưởng, tổ chức các buổi sinh hoạt chuyên đề, hội thảo, tọa đàm về văn hóa ứng xử Hồ Chí Minh, nhấn mạnh vai trò của nó trong xây dựng con người và bảo vệ Tổ quốc. Phát huy vai trò lãnh đạo, Chi ủy, chính quyền và ban lãnh đạo cơ quan cần coi văn hóa ứng xử là nhiệm vụ trọng tâm, đưa vào kế hoạch hành động hàng năm. Tuyên truyền, phổ biến 10 hệ giá trị cốt lõi của Bến Tre, kết hợp với các giá trị truyền thống dân tộc và tư tưởng Hồ Chí Minh, để cán bộ, đảng viên thấm nhuần và thực hành.
Thứ hai, đẩy mạnh tuyên truyền và giáo dục thực tiễn. Đưa văn hóa ứng xử vào tiêu chí thi đua, xây dựng bộ tiêu chí đánh giá văn hóa ứng xử tại công sở, gắn với việc thực hiện nhiệm vụ chuyên môn và phong trào học tập tư tưởng Hồ Chí Minh. Tổ chức các hoạt động thực tiễn, tăng cường các chương trình tham quan di tích, giao lưu văn hóa, và hoạt động cộng đồng để cán bộ, đảng viên trải nghiệm và học hỏi tinh thần Hồ Chí Minh. Ứng dụng công nghệ số, sử dụng các nền tảng truyền thông số để tuyên truyền các câu chuyện, hình ảnh và bài học về văn hóa ứng xử của Hồ Chí Minh, tạo sức lan tỏa mạnh mẽ.
Thứ ba, cấp uỷ cần tăng cường kiểm tra, giám sát, và khen thưởng khách quan, công bằng, kịp thời. Thiết lập cơ chế giám sát, thành lập các tổ kiểm tra, giám sát việc thực hiện văn hóa ứng xử tại cơ quan, đơn vị, kịp thời phát hiện và chấn chỉnh sai phạm. Biểu dương gương điển hình, khen thưởng kịp thời các cá nhân, tập thể có thành tích trong thực hiện văn hóa ứng xử, tạo động lực lan tỏa. Xử lý nghiêm vi phạm, kiên quyết xử lý các hành vi thiếu văn minh, thiếu trách nhiệm, hoặc vi phạm đạo đức công vụ, đảm bảo tính răn đe.
Thứ tư, xây dựng môi trường làm việc văn minh. Hoàn thiện và triển khai thực hiện nghiêm quy tắc ứng xử cụ thể tại mỗi cơ quan, đơn vị, nhấn mạnh các giá trị khiêm nhường, chân thành và khoan dung của Hồ Chí Minh. Tạo không gian làm việc thân thiện, xây dựng văn hóa chính trị, giao tiếp cởi mở, tôn trọng, và hợp tác giữa cấp trên, cấp dưới và đồng nghiệp. Bồi dưỡng kỹ năng ứng xử, tổ chức các khóa bồi dưỡng ngắn hạn về kỹ năng giao tiếp, xử lý tình huống, và ứng xử văn minh cho cán bộ, đảng viên.
Thứ năm, đẩy mạnh hội nhập và đổi mới. Học hỏi kinh nghiệm quốc tế, tham khảo các mô hình văn hóa công vụ tiên tiến từ các nước phát triển, kết hợp với giá trị truyền thống để xây dựng phong cách ứng xử hiện đại. Thích ứng với hội nhập, đào tạo cán bộ, đảng viên về ứng xử ngoại giao, giao lưu văn hóa và làm việc trong môi trường đa văn hóa, đảm bảo nâng cao uy tín quốc gia ở từng cơ quan, đơn vị.
Văn hóa ứng xử Hồ Chí Minh là tài sản quý báu, là kim chỉ nam để xây dựng con người Việt Nam nói chung, người Bến Tre nói riêng văn minh, nhân ái và trách nhiệm. Trong bối cảnh đất nước đang hội nhập và phát triển, việc học tập và thực hành văn hóa ứng xử Hồ Chí Minh không chỉ giúp kiến tạo môi trường làm việc lành mạnh mà còn góp phần nâng cao uy tín quốc gia và bảo vệ bản sắc dân tộc. Mỗi cán bộ, đảng viên cần tự giác rèn luyện, nêu gương, lan tỏa các giá trị khiêm nhường, chân thành, khoan dung và lạc quan của Hồ Chí Minh. Bằng sự nỗ lực đồng bộ từ nhận thức, tuyên truyền, đến kiểm tra, giám sát, chúng ta tin rằng văn hóa ứng xử Hồ Chí Minh sẽ trở thành động lực mạnh mẽ, đưa đất nước và các địa phương phát triển bền vững, thịnh vượng.
Tài liệu tham khảo
1. Tỉnh uỷ Bến Tre: Báo cáo tổng kết 05 năm thực hiện Nghị quyết số 05-NQ/TU, ngày 29/01/2021 về xây dựng con người Bến Tre phát triển toàn diện; gia đình hạnh phúc, tiến bộ, giai đoạn 2021-2025
2. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII
Chú thích
[1] Bảo tàng Hồ Chí Minh: Biên niên tiểu sử; Sự kiện: Nguyễn Ái Quốc gặp nhà thơ Xôviết Ôxíp Manđenxtam khi đang hoạt động ở Liên Xô; https://baotanghochiminh.vn/nguyen-ai-quoc-gap-nha-tho-xoviet-oxip-mandenxtam-khi-dang-hoat-dong-o-lien-xo.htm
[2] Thạc sỹ Phạm Khánh Dư: Tìm hiểu phong cách giao tiếp, ứng xử của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Tạp chí Khoa học và Công nghệ, số 49-2023.
[3] Chủ tịch Hồ Chí Minh với những chuyến đi thực tế địa phương (giai đoạn 1954-1969); https://hochiminh.vn/tin-tuc/chu-tich-ho-chi-minh-voi-nhung-chuyen-di-thuc-te-dia-phuong-giai-doan-1954-1969-1607
Xây dựng nông thôn mới
